 |
| William Blake, Eva door de slang verleid, 1800 |
Nisargadatta & William Blake
als voorbeelden van de oer-tegenstelling
‘Over belangstelling
en het oplossen ervan in zichzelf’,
deel 2
(1)
Sinds het daadwerkelijke binnentreden van de oosterse verlichtingswegen
in het Westen, nu zo’n vijftig jaar geleden, heeft zich een soort oer-tegenstelling
aangediend, namelijk de tegenstelling omtrent het al of niet terecht-zijn van
verbeelding en expressie. In het Westen is dit al eeuwenlang geen punt van
twijfel meer geweest, omdat hier juist het individu, mét zijn allerindividueelste
expressie, onze volledige belangstelling verdient. Veel kunstenaars en dichters
zijn dan ook diepgaand geschrokken (en vaak teruggeschrokken) toen zij de
verregaande implicaties van de oosterse verlichting helemaal tot zich door
lieten dringen. Die implicaties luiden: geef je belangstelling voor dit uiten
van jezelf op, want het staat je zicht op je eigen ware natuur in de weg, en je zicht op werkelijkheid en
vrijheid.
(2)
Zoals al in de titel aangeduid, zie ik Nisargadatta Maharaj
en William Blake als goede voorbeelden van de geschetste tegenstelling. Ik wil
ze hier gebruiken als een soort toelichting op het artikel ‘Over belangstelling en het oplossen ervan in zichzelf’. Weliswaar zijn ze allebei extremen, maar
misschien lenen ze zich juist daardoor goed om hier naast elkaar geplaatst te
worden – daardoor kan duidelijker worden wat de tegenstelling eigenlijk is.
William Blake
zie ik als een genie, een grootheid die zijn eigen weg schiep. Hij leefde van
1757 tot 1827, was dichter, schilder en etser die met recht baanbrekend genoemd
mag worden. Ik beschouw hem in zijn beeldend werk als een van de grote
voorlopers van de moderne kunst. Hij schiep een zichtbaar universum dat pas een
halve eeuw later een klein beetje op zijn plaats viel binnen de kunst. Hij was
wat je noemt een ‘uitvinder’.
Niet voor
niets had ik een tijdlang een uitspraak van hem op dit blog in de rechterkolom staan, die je
zou kunnen vertalen als ‘ik moet zelf een samenstel scheppen, want anders raak
ik onderworpen aan dat van een ander. Ik ga niet redeneren of vergelijken: mijn
zaak is het om te scheppen.’
 |
| Illustratie bij Dantes Vagevuur, Beatrice richt zich tot Dante, ongeveer 1825 |
Nisargadatta zou over deze uitspraak misschien wel gezegd
hebben dat deze duidelijk van iemand is die dolend is, iemand die dat wat op
zich al louter en alleen illusie is, nu zelfs tot een ‘samenstel’ wil maken!
Het toppunt!
Ondanks het
feit dat ik innerlijk nog steeds aan de voeten lig van Maharaj, mijn geestelijke
grootvader, beaam ik Blakes statement helemaal. Vandaar dat deze een tijdlang hier
rechts stond. Al bij de aanvang van het blog heb ik hem er geplaatst, om de
tegenstelling te verscherpen.
Ook ik wil een
eigen vorm beitelen, al noem ik dat zelf misschien geen systeem of samenstel.
Ik voel de terechtheid van dat beitelen, omdat ik óók de Westerse Verlichting beaam.
(3)
Mijn ‘wortel’-leraar Nisargadatta Maharaj zei herhaaldelijk
zoiets als ‘als ik geweten had wat dit is, deze wereld, was ik er niet aan
begonnen.’ Met andere woorden, vanuit de waarheid van het Absolute gezien is
dit hele aardse gedoe, met die miljoenvoudige belangstelling en persoonlijke
uitingen, een hersenschim, een dwaling, en bovendien ‘lijden-bij-uitstek’.
Het is
precies deze visie die ervoor zorgt dat zo veel westerse mensen een echte hekel
hebben aan de oosterse benadering. Vaak wordt dit wel vermomd, en verkleind tot
het optrekken van een wenkbrauw en verder alles negeren, maar naar mijn gevoel
is het echt een hekel. Dit oosterse
praten is inderdaad een soort doodsteek. Vandaar dat ik eerder schreef dat dit,
deze oosterse non-dualistische ingang, de ware tegenstelling is ten opzichte
van het Westen. Hij is alleen voor het gewoon functioneren niet een gevaarlijke
tegenstelling, vandaar dat hij zo graag en makkelijk genegeerd wordt.
(4)
Is er een mogelijkheid dat deze tegenstelling wordt opgeheven,
of wordt doorzien als een schijnbare
tegenstelling? Kunnen deze twee echt samenkomen in de psyche, zonder dat er een
conflict-element overblijft?
Beide
voorbeelden zijn wat mij betreft extreem, zoals ik al schreef. Ik voel mezelf
als persoon minder extreem. Ik wil graag ‘het geheel’, maar dan zonder de elkaar
uitsluitende uitersten aan beide kanten – de boeddhistische term ‘middenweg’ vind
ik altijd een mooie aanduiding, die ik ook hier graag hanteer. Voor deze
middenweg zou ik willen pleiten.
Daarmee
bedoel ik een weg of levensgang die zich wel helemaal laat beïnvloeden door
beide extremen, maar die zelf losstaat van beide, en in deze losheid luistert
naar dat wat waar is in de omvattende,
niet-uitsluitende zin.
 |
| Nisargadatta door JanKees Vergouw, 1981 |
(5)
Nisargadatta Maharaj was een groot Advaita-leraar in Mumbai,
levend van 1897 tot 1981. Hij gaf in zijn onderricht een totale nadruk op het
feit dat ons hele wereldbeeld is opgebouwd uit concepten, en dat daarin
een onmogelijkheid zit om vrijheid als jezelf te verwezenlijken. Hij had
eigenlijk hiermee de boeddhistische interpretatie van ‘leegte’ (shunyata) de Advaita binnengebracht, wat
ik als een ongelooflijk grote gift beschouw. Hiermee werd het verschil tussen
de boeddhistische en de vedantische bevrijdingsweg opgeheven, en is
non-dualisme universeel geworden. Nisargadatta is vooral bekend geworden door
zijn boek I Am That uit 1973. Daarin
maakt hij al duidelijk dat voor hem het aardse bestaan niet dat is waar het om
gaat, zoals bijvoorbeeld blijkt uit zijn commentaar op een juichende bezoeker
die zegt: “De levensdrang is iets geweldigs!” Maharaj houdt het kort: “Nog
grootser is het om vrij te zijn van
die drang tot leven.”[1]
(6)
Enige jaren later, als hij steeds meer gekweld wordt door
een slopende ziekte, gaat hij zich steeds radicaler uitdrukken. Als iemand
oppert “Heb ik niet heel veel geluk gehad met dat ik geboren ben?”, zegt hij:
“Het is de grootste blunder dat de zijns-staat verschijnt, vanuit de Niet-zijns-staat
[de staatloze ‘staat’ die
aan dit zijn voorafgaat, niet in tijd, maar in werkelijkheidsgehalte].”[2]
En op deze manier gaat hij verder, zowel wat betreft het de wereld binnenkomen
als het eruit weggaan. Het voelt als verduidelijkend om hier een aantal citaten
uit zijn laatste levensjaren onder elkaar te zetten, zodat door de herhaling de
impact ervan goed kan overkomen. Allereerst drie omtrent het hier binnenkomen:
“Stel dat
het Absolute ook maar een greintje zicht had op deze ‘ik ben’-heid, zou het dan
een baarmoeder willen binnengaan?”
“Als je
geweten zou hebben dat je geboren zou worden, zou je weigeren. Je zou dit
voorstel om het voedsel-lichaam binnen te gaan weigeren. ‘Dank u, ik sla deze
beurt over, hier heb ik geen zin in’.”
“Als ik ook
maar het minste vermoeden had gehad, zou ik dan in de gevangenis van mijn
moeders baarmoeder zijn afgedaald?”[3]
En dan over
het vertrek:
“De niet-beseffende mens wil zo lang mogelijk
leven. Hij zou het moment van sterven zo lang mogelijk willen uitstellen. Maar
wat schiet een Jnani [een Mens van Besef] ermee op om zelfs
nog één minuut langer op deze wereld te blijven? Het enige dat prettig zou zijn
is dat de levensadem rustig zou vertrekken, zonder al te veel gedoe.”
“De belofte
[bij allerlei medische
behandelingen] was dat het nog een tijdje goed met me zou gaan. Maar ik
ben in dat soort beloften helemaal niet geïnteresseerd. Ik ben gestabiliseerd
in het Eeuwige, en ik raak niet gefascineerd door dit soort leven, door deze
last. Ik wil hier zo snel mogelijk vanaf – ik ben er niet in geïnteresseerd.”
“De
gebruikelijke benadering van spiritualiteit is het bejubelen van deze beleving,
met allerlei grootse termen ervoor, maar voor mij betekent het pijn; ik wil er
vanaf.”
“Mijn ziel
staat op het punt dit lichaam te verlaten. Ik ben gelukkig [hij klapt in zijn handen]. Ik ben in een hoerastemming omdat ik
op het punt sta om op te stappen.”[4]
Er zijn nog
wel een stuk of wat van deze uitspraken te noemen, maar zo lijkt het me genoeg.
De strekking is: deze aardse beleving, ‘ik ben’, is op zich al een blunder. Dus
hoezo zou je deze nog verder gaan uitbreiden door middel van ‘expressie’ en
‘belangstelling’?
 |
| The Dance of Albion, 1794 |
(7)
Deze afbeelding laat zien hoezeer William Blake de beleving van
de aardse aanwezigheid bejubelde (ook al stond onder de latere
lijngravure-versie ervan over deze Albion: “... he danc’d the dance of Eternal
Death”). Geweldig! ‘De levensdrang is iets geweldigs!’ Een juichkreet, binnen
een alomvattende stilte. Louter Beleving.
Mijn eigen persoonlijke
ingang tot het leven is (net als die van Blake) de ingang van de kunst, het scheppende beginsel. Het uitbreidende,
verrijkende – het ‘overbodige’, zo u wilt.
William
Blake is wat dit scheppende beginsel betreft door niemand na hem overtroffen,
vermoed ik. Picasso en Dali kwamen wel een heel eind, maar Blake was totaler,
juist omdat hij nog onschuldig was, ongespleten, nog niet ‘vernuftig’.
Bovendien vind ik hem het beste voorbeeld van de andere pool omdat hij net als
Nisargadatta op een bepaalde manier een ‘mysticus’ genoemd kan worden. Beiden
keken ‘voorbij de tegenstelling’
(bijvoorbeeld van goed en kwaad), hoe gek het woord ‘tegenstelling’ hier ook
moge klinken. Hun zicht als mysticus zet beiden op dezelfde plaats, waardoor de
hier aangeduide tegenstelling rondom ‘beleving’ helemaal kan oplichten.
 |
| Pagina uit The Marriage of Heaven and Hell, o.a. over de Doors of Perception, 1790-93 |
(8)
De invloed van William Blake als dichter is enorm geweest.
Walt Whitman is ondenkbaar zonder hem, en dit geldt net zo voor James Joyce,
W.B. Yeats, Dylan Thomas, Jack Kerouac, Allen Ginsberg, Bob Dylan en vele
anderen, zoals Da Free John/Adi Da Samraj (zie bijvoorbeeld diens gebruik van
Hoofdletters). En ook Jim Morrison – de band The Doors is genoemd naar Blakes bekende uitdrukking ‘the Doors of
Perception’ (“If the
doors of perception were cleansed every thing would appear to man as it is:
Infinite. For man has closed himself up, till he sees all things thro’ narrow
chinks of his cavern”). Deze benoeming was via het boek The Doors of Perception gelopen, een verslag van Aldous Huxley over
zijn ervaringen met mescaline, uit 1954. En in recentere jaren is een Blake-uitspraak
door een song van Blake-adept Van
Morrison (‘Let the Slave’, uit 1985) bekend geworden: “For Every thing that
Lives is Holy.”
Laat ik een
klein boeket Blake-uitspraken brengen. Het is misschien even riekend naar
tegeltjeswijsheid, maar dat neem ik hier voor lief. Nu geldt een zekere aanscherping.
Meer niet. Ik weet van de meeste citaten niet eens de bron, maar ik vermoed dat
dat hier niet zo’n bezwaar is. Ook laat ik het Engels staan – dat was zijn
eigen taal, zijn medium en zijn schoonheid, en in modern Holland hoeft niet
alle Engels meer vertaald te worden.
“Energy is
Eternal Delight”; “Art can never exist without Naked Beauty displayed”; “The
Naked Woman’s Body is a portion of Eternity too great for the Eye of Man” –
terwijl Blakes vrouw gezegd zou hebben: “Ik geniet heel weinig van
het gezelschap van Mr. Blake; hij is altijd in het Paradijs.”
 |
| Eva geeft de vogels namen, 1810 |
“To the Eyes of the Man of Imagination, Nature is
Imagination itself. As a man is, So he Sees. As the Eye is formed, such are its
Powers. (...) To Me This World is all One continued Vision of Fancy or
Imagination”;
“Imagination is Eternity”;
“Imagination is My World”; &:
“Imagination is Eternity”;
“Imagination is My World”; &:
“Imagination
is the Real and Eternal World of which this vegetable Universe is but a faint
shadow.”
 |
| Bij Paradise Lost van Milton, 1808. Satan grijpt in |
 |
| Bij Paradise Lost van Milton, 1808. Satan kijkt toe |
(9)
Ja, de grootheid die Blake vooral bejubelde is Imagination, Verbeelding.
Misschien
zit in dit woord verbeelding wel de beste
ingang om de aangekaarte tegenstelling toe te spitsen. Vanuit Nisargadatta
gezien is verbeelding nou juist een van de grootste hindernissen voor
bevrijding. Zijn leraar Siddharameshwar, over wie ik onlangs iets schreef, had dit
al benadrukt. “Alles raakt vervormd door verbeelding”, en “Roei alle
verbeelding uit” (wipe out all
imagination)”, zei hij bijvoorbeeld.[5] Nisargadatta
bevestigde dit later voor honderd procent.
Ik beschouw
overigens deze visie op bevrijding als volkomen terecht. Bij bevrijding,
oftewel Zelf-realisatie, gaat het uiteraard alleen maar om Werkelijkheid. Voor
iemands realisatie van vrijheid heeft Werkelijkheid geen enkel ornament of
toevoeging nodig, geen verbeelding of verrijking, geen extra, geen kunst of
poëzie.
Daarbij
komt dat ik William Blake, ondanks mijn liefde voor hem, niet beschouw als ‘van
hetzelfde belang’ of ‘van dezelfde grootte’ als Nisargadatta. Nee. Ik zie het
tot Besef komen van de mens als het belangrijkste dat er is, en daarbij zijn
aanwijzingen zoals die van Nisargadatta van de allergrootste waarde. Blake gebruik
ik hier slechts als toonbeeld en voorbeeld van creativiteit op zich, waarbij
het niet meteen aan de orde is of je alle uitingen van creativiteit waardeert –
zo ben ik bijvoorbeeld helemaal niet zo’n liefhebber van Blakes mythologische
en conceptuele uitgebreidheden. Maar ik heb ook helemaal geen zwak voor
Nisargadatta’s extreme afwijzing van onze aanwezigheid hier – ik kan zijn
woorden daarover niet als wijs ervaren. Zo zie je dat je aan beide zijden
altijd wel te grote extremen zult tegenkomen (waarover Blake zei: “You never
know what is enough unless you know what is more than enough”) .
 |
| Bij Dantes Hel; De reus Antaeus zet Dante ergens af, ong. 1825 |
(10)
De kunstenaar en de uitvinder komen tot hun uitingsvormen
dankzij hun totale belangstelling ervoor. Een zo continu mogelijke interesse.
Op de vraag aan Mick Jagger waar het succes van de Rolling Stones aan te danken
was, zei hij: “We waren er vierentwintig uur van de dag mee bezig.” Een
interesse die alle andere achter zich laat.
Dit is
precies dat wat aan de andere kant van de hier genoemde tegenstelling eveneens het
geval is. Bevrijding wordt op precies dezelfde manier verwezenlijkt.
Uitsluitend door een totale belangstelling voor de Werkelijkheid kun je tot
het Besef komen dat jij dat bent, ‘Dat’:
Werkelijkheid als zodanig.
Deze
belangstelling die zich door niets anders laat afleiden, is wat mij betreft een
absolute voorwaarde voor realisatie. Dit is een van de redenen dat ik dit blog
‘Volle Cirkel’ omschreven heb als ‘Een blog over belangstelling’. Wat mij
betreft dient belangstelling allereerst uit te gaan naar bevrijding, naar het
doorklieven van alle verslaafdheid aan projectie en verbeelding.
Dit
betekent dat je een gat moet toestaan, een onderbreking van alle belangstelling
voor iets anders dan bevrijding. “Je hoeft je denken niet te stoppen. Houd er
alleen maar mee op om geïnteresseerd te zijn. Ongeïnteresseerdheid is dat wat bevrijdt”, zei Nisargadatta.[6]
En Siddharameshwar had al iets dergelijks geüit: “Wees ongeïnteresseerd in
objectiveerbare dingen.”[7]
Ja,
inderdaad. Eerst moet dat helemaal. Eerst moet je je interesse in objectiveerbare
zaken volledig opgeven, en zeker nog geen blog gaan beginnen dat gewijd is aan belangstelling. Herhaaldelijk moet het
Gat (of ‘God’) helemaal worden toegestaan, de volledige onderbreking van elke
reeks. Van elk verhaal of belangstelling, hoe verheven de inhoud van dat
verhaal ook moge zijn.
(11)
De hier geschetste tegenstelling betreft dus niet twee gelijkwaardige
krachten. De ene pool zit vervat in de andere. Tegenstelling blijkt hier niet
een echte tegenstelling te zijn. Zodra tot je doordringt dat de waarheid van de
ene zijde veel meer waar is, veel meer werkelijk, dan golft dat wat
‘tegenstelling’ was opeens over in iets dat je een rangorde zou kunnen noemen,
een hiërarchie.
Ik beschouw
dit als een ware hiërarchie. Ik noem dit
graag ‘Heilige Volgorde’. Het eerste gegeven ervan is nog niet van de persoon,
vandaar de term ‘heilig’. Eerst moet de persoon doorzien worden, met al zijn
emotionele verkleefdheden en gekleurdheden, en pas daarna geldt het andere,
want dan is het creatieve een dienaar geworden.
Zodra je
kunt constateren dat er geen zoekbeweging meer in je opkomt, geen vragen meer
over wie of wat je bent, blijkt vrijheid het geval, dus ook vrijheid voor het
invullen en versieren van de Werkelijkheid. Werkelijkheid is waar je al uit tapt, dus in die richting
hoef je niet meer te gaan. Waar je uit tapt is Niet-iets, waardoor alle
‘iets’en mogelijk worden, onbelemmerd.
Vervolgens
is ook zoiets als een blog als dit, waar de belangstelling alle kanten op mag
gaan, een mogelijke broedplaats voor het nieuwe.
Ik bejubel hier het nieuwe, het
oorspronkelijke.
(12)
Nisargadatta Maharaj staat voor datgene wat in ieder mens
exact hetzelfde is. William Blake staat voor dat wat in ieder mens volstrekt
verschillend is, en wat geheel onverwacht is. Dit laatste is volgens mij van
belang, want Blakes invulling van deze zaak is net zo individueel als de mijne,
of de jouwe. Onverwacht. Je weet niet wat je volgende uitingsvorm zal zijn. Je
weet niet wat er opeens uitgevonden gaat worden.
Maar dát er
uitgevonden wordt, geschapen, zie ik als groots, als verrijkend. Blake is zoals
gezegd een symbool daarvan. Een recenter symbool is Steve Jobs. Hij
vertegenwoordigt wat ik in een eerder artikel benoemde als ‘het opnieuw leren
invullen van het begrip “intelligentie’’’. Bono, zanger van U2 én Blake-adept,
zei eens over Steve Jobs: “De mensen die de 21ste eeuw uitvonden, waren wiet
rokende, op sandalen lopende hippies aan de Amerikaanse westkust, zoals Steve,
omdat zij anders tegen zaken aankeken. De hiërarchische structuren van de
Amerikaanse oostkust, Engeland, Duitsland en Japan moedigen dit anders-denken
niet aan. De zestiger jaren brachten een anarchistische geesteshouding voort
die geweldig is voor het verbeelden van een wereld die nog niet bestaat.”[8]
Ja, zou
Blake zeggen, “What is now proved was once only imagin’d.”[9]
(Appendix)
Franklin
Jones, die zich later Da Free John zou noemen (en nog later Adi Da Samraj),
beschreef de hier aangekaarte tegenstelling al in zijn Knee of Listening:
“Creativiteit is het idool van het
Westen. Alle activiteiten en kennis van het Westen, zelfs zijn obsessies, zijn
een aanbidding van creativiteit, de bron en de kracht van alles wat voortbrengt.
Niet-creatie is het idool van het
Oosten. Alle activiteiten en kennis van het Oosten zijn een aanbidding van
niet-creatie, van onze oorspronkelijke natuur.
De wereld is verdeeld in deze twee
revolutionaire vormen. Deze doordrenken alle religie en filosofie, alle
economie en politiek en elke vorm van leven, zowel gemeenschappelijk als
individueel. Dit is sinds mensenheugenis het geval. (...)
De toekomst is niet aan het Westen,
en niet aan het Oosten. Niet aan de weg van leven, noch de weg van waarheid. De
toekomst is aan werkelijkheid op zich,
die hetzelfde is voor allen die beseffen, die inzicht hebben. Wat dus nodig is,
is radicaal inzicht in elke ervaring en elke waarheid. Wat nodig is, is een
nieuwe generatie van waarachtige mensen die werkelijkheid
zullen leven, en die zich er nooit van zullen afwenden.”[10]
(Tribuut)
Mijn
liefde voor Blake heb ik vooral te danken aan een te vroeg gestorven
boezemvriend, Volkert Reijn (1931-1986), die net als Blake schilder en dichter
was. Volkert was in toenemende mate een beminnend ‘kenner’ van Blake,
doordrenkt van diens openbaringen en werelden. Over Volkert wil ik hier graag
een andere keer schrijven.
(Noten)
1. I Am That, p. 98.
3. Nothing is Everything, p. 32-33.
3. Respectievelijk The Nectar of the Lord’s Feet, p. 91; The Experience of Nothingness, p. 46; Prior to Consciousness, p. 56.
4. Respectievelijk The Ultimate Medicine, p. 128; Prior to Consciousness, p. 14; Prior to Consciousness, p. 37; The Ultimate Medicine, p. 72. Het eerste
citaat, over de Jnani, is door Lance Nelson
gebruikt in zijn artikel ‘Living Liberation in Sankara and Classical Advaita’
(in Living Liberation in Hindu Thought,
geredigeerd door Andrew Fort en Patricia Mumme; SUNY Press, Albany, 1996; p. 62
en 45). Ik vind dit artikel erg goed; Nelson betoogt dat hoewel er in de
Advaita wordt gezegd dat het om jivan-mukti
gaat, dwz. bevrijding in dit lichamelijke leven, het er toch vaak op neerkomt
dat vi-deha-mukti wordt geprefereerd,
dwz. bevrijding bij het verlaten van het lichaam (deha).
5. Master of Self-Realization,
respectievelijk p. 440 en 495.
6. I Am That, p. 241.
7. Master of Self-Realization, p. 131.
8. Geciteerd in Steve Jobs, de biografie, door Walter
Isaacson. Ned. vert. Spectrum, Houten & Antwerpen, 2011, p. 83.
9. Evenals een paar
andere citaten is dit afkomstig uit de Proverbs
of Hell, in The Marriage of Heaven
and Hell, geschreven en geïllustreerd tussen 1790 en 1793.
10. Op een bepaalde
manier zijn Franklin en William als schrijver van een vergelijkbare grootsheid.
Dit is uit ‘The Wisdom of Understanding’, in The Knee of Listening, editie van 1973; p. 246-247 (cursivering van
mij, PhR).
(Boeken en links over Blake)
Davis, Michael, William Blake – A new kind of man (de ondertitel is door Van
Morrison gebruikt voor zijn song “A New Kind of Man”, uit 1984). London: Paul
Elek, 1977.
Erdman,
David V., Blake: Prophet Against Empire.
Princeton, NJ: Princeton University Press, 1954 (en Revised ed. 1969).
Klonsky, Milton, William Blake – The Seer and His Visions. New York: Harmony Books,
1977.
Klonsky, Milton, Blake’s Dante. The Complete Illustrations to the Divine Comedy.
London: Sidgwick & Jackson, 1980.
http://www.blakearchive.org/
http://www.blakearchive.org/
Geen opmerkingen:
Een reactie posten