Volle Cirkel

De eerste volle cirkel onder 
de grond 
 

Op 6 oktober 1884 was de opening van de ondergrondse spoorlijn in Londen die de eerste volle cirkel onder de grond vormde (Londen was de eerste stad met een ondergrondse spoorweg: de openingsrit was op 10 januari 1863 geweest). De verbinding tussen de treinstations Mansion House en Mark Lane (vlak bij het huidige Tower Hill, dat het vervangen heeft) was de slotfase van de constructie van een cirkel-mogelijkheid onder de stad. Deze lijn ging overigens pas in 1949 ‘Circle’-lijn heten; in het jaar 1884 was de cirkel nog een moeizame samenwerking geweest van twee verschillende spoorwegmaatschappijen: de Metropolitan Railway (waar de term ‘metro’ aan te danken is) en de District Railway.[1] Op het eerste hierbij afgebeelde kaartje uit 1908, een van de eerste gratis zak-plattegrondjes van de ondergrondse, zijn deze lijnen respectievelijk rood en groen afgebeeld. Aanvankelijk reden de treinen van de twee maatschappijen uitsluitend in de richting die tegenovergesteld was aan die van de ander: District reed met de klok mee, en Metropolitan tegen de klok in. Op het kaartje is goed te zien hoe uitgebreid de ondergrondse in 1908 al was.

De tweede kaart is de beroemdste metrokaart die er bestaat: het diagram uit 1933 van Harry Beck. Dit is hier wel een beetje een zijsprong, maar die doe ik vanwege mijn belangstelling voor cartografie en vormgeving. Becks kaart is overal ter wereld nagevolgd voor allerlei transport- en informatiekaarten. In het aanbevelenswaardige boek Metrokaarten van de wereld wordt deze kaart op jubeltoon beschreven: “Harry Beck bracht een ommekeer teweeg die zijn weerga niet kende”; “De lijnen dwong hij in een strak kader, met horizontalen en verticalen, en hij bediende zich alleen van diagonalen onder een hoek van 45˚. London Transport bracht deze versie in 1933 uit. Metrokaarten zouden daarna nooit meer hetzelfde zijn”; “Beck vormde de onvermijdelijke bochten om tot identieke, sierlijke rondingen. In plaats van onhandige bolletjes, gebruikte hij pientere streepjes om de stations aan te geven. Onbevredigende wanorde maakte plaats voor gratie en moderne vormgeving, en uit de wirwar van mollengangen ontstond een logisch geheel. De geniale vondst oogde rechtlijnig en streng, maar was tegelijkertijd evenwichtig, helder en ondubbelzinnig.”[2]

Het wonderlijke fenomeen doet zich voor dat het jaar van de eerste volle cirkel onder de grond, 1884, hetzelfde jaar is als de in een eerder artikel beschreven eerste volle cirkel in de lucht. Het is volgens mij geen toeval dat beide gebeurtenissen zich afspeelden in de twee wereldsteden die toen het grootst en het invloedrijkst waren: Londen en Parijs.

           Daarbij komt nog het wonderlijke dat eveneens in 1884 de nul-meridiaan werd vastgelegd, vlak bij Londen: het ijkpunt voor de volle wereld-cirkel, en daarmee op een bepaalde manier voor ‘de tijd’. Ook hier zal ik een keer een klein stukje over schrijven.

[1] Toentertijd werden de treinen nog getrokken door een stoomlocomotief (zie de afbeelding bovenin), waarbij het een probleem was om de gassen uit de tunnels te krijgen. De twee genoemde lijnen werden pas in 1905 elektrisch; een andere ondergrondse lijn was dat al sinds 1890.

[2]  Mark Ovenden, Metro Maps of the World. Harrow, London: Capital Transport Publishing, 2003; Ned. vert.: Metrokaarten van de wereld (Arnhem: Terra Lannoo, 2006), p. 021, 009 en 022.